Cytadela Warszawska (w okresie rozbiorów Cytadela Aleksandrowska, Александровская цитадель) – twierdza rosyjska zbudowana na rozkaz cara Mikołaja I w Warszawie, po upadku powstania listopadowego, z zamysłem kontroli nad miastem, będącym ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Pełniła także rolę więzienia śledczego (X Pawilon) oraz miejsca straceń działaczy narodowych i rewolucjonistów.
Budowa cytadeli
---------------
Powstała według projektu generała majora Iwana Dehna, który wzorował się na cytadeli antwerpskiej. Prace na terenach XVI-wiecznego folwarku Fawory i XVII-wiecznego konwiktu Pijarów rozpoczęto 31 maja 1832. Kamień węgielny wkopał namiestnik Królestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Teren miał powierzchnię 36 ha i plan zbliżony do pięcioboku, którego najdłuższy bok przylegał do skarpy wiślanej. Cytadela Aleksandrowska stanowiła umocnienie bastionowe, składające się z trzech bastionów, dwóch półbastionów z suchą fosą przestrzeliwaną we wszystkich kierunkach przez kaponiery i półkaponiery oraz umocnienia o narysie poligonalnym z dodatkową kaponierą (kojcem) od strony Wisły. Dnem fosy poprowadzono Mur Carnota, który do dziś poza niewielkimi fragmentami zachowany jest w dobrym stanie. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły wzniesiono tzw. Fort Śliwickiego, pełniący funkcję bardzo silnego przedmościa.
Przy pracach zatrudniono siłę roboczą sprowadzaną z Rosji, zarówno żołnierzy jak i chłopów. Na budowie pracowało do 2000 robotników dziennie. Na potrzeby fortyfikacji wyburzono 76 domów, zajęto ponad 64 tys. posesji oraz wysiedlono do 15 tys. okolicznych mieszkańców.
4 maja 1834 w dniu uzyskania pełnoletności przez carewicza Aleksandra, następcę tronu Rosji, dokonano uroczystego otwarcia twierdzy. W Cytadeli umieszczono Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego, będącą centralnym organem śledczym przestępstw politycznych w Królestwie Polskim.
Ostatecznie ciągle wznawianie prace modernizacyjne zakończono w roku 1874. Całkowity koszt budowy wyniósł 11 milionów rubli, czyli 8,5 tony czystego złota (128 milionów euro), pożyczonych bezzwrotnie z kasy miejskiej Warszawy i Banku Polskiego. Ten drenaż pogorszył sytuację ekonomiczną Kongresówki i był jeszcze jedną karą za powstanie.
W czasie pokoju stacjonowało tam 5000 żołnierzy, ale np. w czasie powstania styczniowego w 1863 garnizon wzrósł aż do 16 000. W 1837 wyposażona była w 217 dział, 1843 już 247, 1863 aż 555. W ich zasięgu (1500 m) znajdowały się całe Stare i Nowe Miasto. Wokół cytadeli wybudowano 104 kazamaty więzienne mogące pomieścić do 2940 ludzi.
Modernizacja cytadeli
---------------------
Twierdza nigdy nie odegrała i, prawdopodobnie, nigdy nie miała odegrać roli obronnej. O tym, że było to umocnienie mające pacyfikować nastroje i rozruchy w Warszawie mogą świadczyć takie fakty, jak przykrycie każdej z trzech kaponier (zachowała się jedna z tych budowli) blachą bez ochronnej i maskującej warstwy ziemi, brak wyposażenia twierdzy w artylerię dalekonośną czy brak większych powierzchni do magazynowania amunicji. By częściowo uzupełnić te mankamenty i poszerzyć możliwości obronne, a nie tylko policyjne umocnienia, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Cytadelę uzupełniono o 5 wysuniętych fortów (Siergieja, Gieorgija, Pawła, Aleksieja, Władimira) oraz umocnioną baterię nad brzegiem Wisły (Bateria Nadbrzeżna). Najwcześniejsze działa wzniesiono pod postacią ceglanych działobitni otoczonych fosą (istniejących do dzisiaj). Działa późniejsze miały kształt lunet (umocnień o dwóch czołach, z otwartą szyją). Podobnymi umocnieniami ziemnymi uzupełniono istniejące działobitnie. Według niektórych źródeł wszystkie forty łączone były z Cytadelą poternami (tunelami). Podstawy do takich twierdzeń dają istniejąca do dzisiaj poterna prowadząca do zburzonego w okresie międzywojennym Fortu Gieorgija oraz system tuneli kontrminowych i komunikacyjnych wokół Fortu Władimira.
W latach 1883-1890 wzniesiono wokół Warszawy pierścień fortów, jednocześnie tworząc Twierdzę Warszawa. Cytadelę pozostawiono jako obiekt zaplecza.
Okres międzywojenny i II wojna światowa
---------------------------------------
Po odrodzeniu Polski cytadelę przejęło Wojsko Polskie (WP), którego jednostki zajmowały ją do wybuchu II wojny światowej.
13 października 1923 dokonano zamachu na cytadelę. Nieznani do dziś sprawcy wysadzili celowo lub przypadkowo skład amunicji w Cytadeli, zginęło 28 osób, a przeszło 40 zostało ciężko rannych. O powiązania z tym wydarzeniem posądzono dwóch oficerów WP Walerego Bagińskiego i Antoniego Wieczorkiewicza, przebywających od sierpnia 1923 r. w areszcie pod zarzutem sympatii i działalności komunistycznej. Obu w wyniku wkrótce przeprowadzonego procesu przed sądem wojskowym i na podstawie innych zarzutów skazano na karę śmierci. Karę wkrótce zamieniono na dożywocie, a następnie w wyniku porozumienia z ZSRR miano ich wymienić na dwóch obywateli polskich, do czego nie doszło, gdyż w trakcie transportu zostali zastrzeleni przez konwojenta Józefa Muraszko.
W latach międzywojennych w czasie rozbudowy Żoliborza rozebrano trzy z siedmiu (wliczając przedmoście) otaczających cytadelę starych fortów.
Do roku 1939 w Cytadeli stacjonowały:
21 Pułk "Dzieci Warszawy",
30 Pułk Strzelców Kaniowskich,
Centralne Składy Broni nr 1,
Centrum Wyszkolenia Rusznikarzy,
Centrum Wyszkolenia Gołębi Meldunkowych,
Laboratorium Kapsli i Kapiszonów.
W czasie powstania warszawskiego blokowała połączenie zgrupowań AK na Żoliborzu i Starym Mieście. W 1945 stała się siedzibą dowództwa Warszawskiego Okręgu Wojskowego.
Obecnie
-------
Obecnie cytadela wciąż pozostaje w posiadaniu WP, aczkolwiek na jej terenie działa również szereg instytucji całkowicie cywilnych, dzierżawiących pomieszczenia od wojska, m.in. Europejska Akademia Sztuk. Obecnie na Cytadeli mieści się Dowództwo Wojsk Lądowych i 3 batalion zabezpieczenia Dowództwa Wojsk Lądowych, w skład którego wchodzi Kompania Reprezentacyjna Wojsk Lądowych. W okresie powojennym wyburzono dwie z trzech kaponier twierdzy.
18 października 2006 roku w Muzeum Tradycji Wojsk Lądowych na warszawskiej Cytadeli odbyło się uroczyste podpisanie „Listu Intencyjnego” w sprawie budowy nowej siedziby Muzeum Wojska Polskiego. Oprócz Muzeum planowane jest przeniesienie tutaj Wojskowego Biura Badań Historycznych, Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Domu Żołnierza Polskiego. Muzeum ma mieć 40 tys. metrów kwadratowych powierzchni wystawowej wraz z zapleczem, planowana jest też przebudowa otoczenia cytadeli pod budowę dojazdów i parkingów. Początek inwestycji przewidziano na 2009 lub 2010 rok, natomiast zakończenie budowy i przeprowadzka MWP ma nastąpić w 2013 roku.
Otoczenie cytadeli
Na jej stokach straceni zostali m.in. Romuald Traugutt, Stefan Kunicki, Piotr Bardowski, Marcin Kasprzak, Stefan Aleksander Okrzeja, Henryk Baron, Michał Ossowski i wielu innych. Symboliczne groby zgładzonych na cytadeli znalazły się na cmentarzu przy Bramie Straceń.
